Weesp blijkt in het bezit van een ontwerp van een Nederlands toparchitect. Aan de Hoogstraat staat een zeer vroeg ontwerp van de beroemde architect Karel de Bazel uit 1895. De tekeningen van het pand waren al bekend, maar nog niet eerder werd een duidelijke link gelegd naar de uitvoering.
Ik schreef dit verhaal vanaf de zomer voor publicatie in het blad Historisch Weesp, van de Historische Kring Weesp. Het is begin december verschenen. Voor de gelegenheid plaats ik het nu ook hier.
En er is meer. Niet alleen blijkt Hoogstraat 36 een ontwerp van De Bazel (1869), bij het ontwerp hebben ook de architecten Herman Walenkamp (1871) en Mathieu Lauweriks (1864) een rol gehad. De drie- ze waren op dat moment achterin de 20 en begin 30- waren in die tijd bevriend en zouden later los van elkaar uitgroeien tot grote namen in de Nederlandse architectuurwereld.
Dit verhaal kwam deze zomer op mijn pad. Er was een lezing over Karel de Bazel in Bussum. Een architect die mij mateloos intrigeert. Daar werd uit zijn archief een eerste ontwerp getoond. Volgens de expert was dat niet meer bestaand, maar ik dacht: hé….!
Hoogstraat 36 is voor veel Weespers wel bekend. Het is het wat van de straat terugliggende huis aan de Hoogstraat. De gevel is bruin geschilderd met een witte betimmering aan de top. Opvallend is het over de hele breedte van de gevel doorlopende balkon. Het hele huis is zorgvuldig gedetailleerd en straalt een vorm van sobere schoonheid uit. Het is beschermd als gemeentelijk monument en heeft vrijwel zeker een relatie met het naastgelegen statige huis Hoogstraat 35, waarbij Hoogstraat 36 bijna zeker de bediendenwoning van nummer 35 is geweest. Dat maakt zowel nummer 36 en 35 oud, in ieder geval ouder dan 1812. Tot die tijd zijn het wel twee aparte huizen.
Samenhang met de buren
De relatie tussen de twee blijkt ook uit de kadasterinschrijving van begin 19e eeuw. Ze zijn dan in ieder geval in handen van één eigenaar, koopman Pieter Zeelen. [1] Volgens datzelfde kadaster worden de huizen halverwege 19e eeuw kadastraal samengevoegd en dan verschijnt op de kaarten ook de opvallende sprong vanaf de rooilijn bij nummer 36 die nog steeds zichtbaar is.
De eenheid verdwijnt (weer) als het pand wordt gesplitst van nummer 35 en eind 19e eeuw in de handen komt van ene Walenkamp, banketbakker en winkelier van beroep. Hij geeft de opdracht voor de verbouwing van de voorgevel en voorste deel van het pand, waarbij de indeling wordt gewijzigd en onder meer de trap op een logischere manier in het huis komt, met ruimte voor een gang en een leeforiëntatie richting de Vecht. De tekeningen geven in ieder geval aanwijzingen dat het huis met de verbouwing voor normale bewoning geschikt wordt gemaakt.
Met die opdracht voor de verbouwing komt zijn zoon in beeld, Herman Walenkamp, die vanaf 1890 werkt als tekenaar op het bureau van Pierre Cuypers. Daar komt hij in contact met de dan nog jonge Karel de Bazel en Mathieu Lauweriks die daar ook als tekenaar werken. De drie worden vrienden en vinden elkaar in een nieuwe benadering van architectuur, waarbij theosofische gedachten de grondslag zijn. Wiskundige orde, de natuur en de kosmos worden door de drie in architectuur verbonden en zij geven daar ook les in.
Het Bureau van de Bazel
Als halverwege de jaren negentig van de negentiende eeuw de opdracht komt voor de verbouw van de Hoogstraat wordt het bureau ingeschakeld dat De Bazel en Lauweriks in 1895 samen hadden opgericht: het Atelier voor Architectuur, Kunstnijverheid en Decoratieve Kunst. Een oprichting die volgt op een reis van De Bazel en Lauweriks naar Londen om daar Egyptische, Assyrische en Griekse kunstvoorwerpen te tekenen. Vormen die een grote rol zouden gaan spelen in het vijf jaar dat het atelier zou bestaan. Hoogstraat 36 is het enige bekende bouwkundige ontwerp van het atelier. De Bazel en Lauweriks zouden als duo vooral meubels en grafische ontwerpen produceren van een hoog niveau. Dat ook Walenkamp ook een rol bij dat bureau speelde, blijkt uit een ontwerp voor een boek, ‘Dreams’ van Olive Schreiners, dat de drie vrienden in 1894 maakte.
Hoogstraat 36 is ontwerp van het atelier zelf, zo blijkt uit de beschikbare tekeningen uit het archief van Karel de Bazel in het Nieuwe Instituut in Rotterdam. Daarin staat Hoogstraat 36 als het allereerste ontwerp van De Bazel te boek. Op de tekeningen is het monogram van Lauweriks en De Bazel te zien, waarbij de tekeningen alle kenmerken van Karel de Bazel dragen, maar het dus officieel een product is van het atelier. Naast de tekeningen is alleen een kleine begroting voor de verbouw bewaard gebleven, helaas geen correspondentie en ook het Weesper gemeentearchief heeft geen verdere informatie over de verbouw van 1895.
Zeer opvallend is de tweede set tekeningen die in het archief van De Bazel zitten. Het zijn ook ontwerpen voor de verbouw van Hoogstraat 36, maar zijn ongedateerd en dragen de handtekening van Herman Walenkamp, zo blijkt uit onderzoek.
Een opmerkelijk wapenfeit, omdat dit werk van Walenkamp waarschijnlijk ook uit 1895 dateert en daarmee een vroeg werk van hem is. Het lijkt op het ontwerp van De Bazel, maar is behoudender van opzet. Bovendien moet hij dat gemaakt hebben in een zeer turbulente periode. Waar Lauweriks en De Bazel actief in de gaten worden gehouden door de overheid van anarchistische sympathieën is het Walenkamp die in 1895 tot twee jaar gevangenisstraf wordt veroordeeld vanwege het vervalsen van een postwissel – naar verluidt door een veeleisende vriendin. De straf wordt zo zwaar omdat hij anarchistische taal bezigt. [2]
Ontwerp is van De Bazel
Aan de hand van de tekeningen is te zien dat het, het ontwerp van De Bazel is dat volledig is uitgevoerd. De huidige gevel van Hoogstraat 36 is, afgezien van de kleuren, volstrekt gelijk aan het ontwerp. Daarmee mag de gevel van Hoogstraat 36 gerust een ontwerp van Karel de Bazel worden genoemd.
De wegen van het illustere trio De Bazel, Walenkamp en Lauweriks, zouden rond de eeuwwisseling scheiden. Herman Walenkamp probeert in het decennium daarna de top als architect te halen, breekt zelfs even door rond 1910, maar stopt in 1918 berooid. Helemaal te aarden in de wereld lijkt hem nooit te lukken: Walenkamp heeft persoonlijke problemen en ontwikkeld rondom de eerste wereldoorlog een moeilijke verhouding met drank. [3]
Mathieu Lauweriks zou verder door de geschiedenis een beetje worden vergeten. Omdat hij ruim vijf jaar ouder is dan De Bazel en Walenkamp is hij de wegbereider geweest voor het nieuwe denken binnen de architectuur. Na de breuk met De Bazel in hun gezamenlijke bureau vertrekt hij naar Duitsland en komt later weer terug in Nederland. Hij heeft maar een zeer beperkt oeuvre achtergelaten, waarbij zijn ontwerpen een voorloper zijn van de later zo populaire zakelijke vormentaal, maar de theoretische grondslag fundamenteel anders is dan bij de architectuurstroming Nieuwe Zakelijkheid. [4]
De ster De Bazel
Karel de Bazel zijn ster rijst na zijn eerste werk in Weesp verder en verder. Naast Hendrik Berlage zou hij de bekendste architect uit het begin van de 20e eeuw worden. Zijn ontwerpen als graficus, stedenbouwer (Brediuskwartier, Bussum) en architect zijn van hoog niveau. Hij kent een zeer groot oeuvre, met als hoogtepunt het gebouw van de Nederlandse Handel-Maatschappij aan de Vijzelstraat in Amsterdam. Dit gebouw uit 1926 behoort tot de belangrijkste gebouwen uit die tijd vanwege zijn stijl en grootte en staat tegenwoordig bekend als gebouw De Bazel.
Dat aan de Hoogstraat in Weesp een compleet ontwerp van de jonge Karel de Bazel staat, was tot op heden niet zo bekend en is bijzonder. Dat uit onderzoek blijkt dat ook Herman Walenkamp en Mathieu Lauweriks bij het werk zijn betrokken maakt het nog veel unieker. De wegen van de drie kwamen hier op een toevallig en uniek moment samen.
[1] Kadastrale kaart 1811-1832: oorspronkelijke aanwijzende tafel Weesp, Noord Holland, sectie A, blad 007 (OAT07126A007), nummer 168,169, 170. Minuutplan d.j. 1812.
[2] K.P.C. De Bazel, Vormgever van een nieuwe wereld, Marty Bax
[3] Ons Amsterdam, Herman Walenkamp, Leven van een eigengereide bohémien, Peter Prins
[4] Architectura, Nederlandse architectuur 1893-1918, Asselbergs, Oxenaar, De Wilde, Wijsenbeek