Het is de Zwarte Bonsem! Of, niet? (deel 2 in een zoektocht)

Toen molen De Vriendschap in 1975/1976 werd gerestaureerd door Zaanse molenmakers waren ze ervan overtuigd: de molen die wij nu als de Weesper molen De Vriendschap kennen was vroeger een Zaanse molen. Namelijk: de Zwarte Bonsem uit Koog aan de Zaan.

Voor nu even geen ongezouten mening of opinie, dat doe ik vanaf nu voor het WeesperNieuws. Maar een verhaal. Een zoektocht die mij al jaren bezighoudt en waarvan ik de puzzelstukjes maar niet bij elkaar krijg. Dit is het verhaal over de molen waar ik ook molenaar ben. Welke molen is molen De Vriendschap eigenlijk?

Vorige maand publiceerde ik deel 1 in deze zoektocht: de brand die in 1899 de originele molen De Vriendschap fataal werd. Lees hier: 1899: de ondergang van De Vriendschap (deel 1 in een zoektocht)

De Vriendschap, ergens rond 1920. Archief: RCE

Waar waren we? Oja, molen De Vriendschap was in de nacht van 22 september tot de grond toe afgefikt. Het moet een klap zijn geweest, en zo blijkt ook uit de actie die direct werd ondernomen om de molen te herbouwen. Niet vanwege het mooie plaatje, maar gewoon om economische redenen: de molen draaide kennelijk rendabel. De eigenaresse, weduwe V.d. Akker diende nog in december 1899 het verzoek bij de gemeente Weesp in om de molen te herbouwen. De gemeente keurde dat verzoek goed.

En zo werd korte tijd later op de fundamenten van de oude De Vrienschap een nieuwe Vriendschap gebouwd! Dat moet heel snel zijn gegaan, want hoewel er redelijk wat foto’s zijn gemaakt van de twee molens aan de Vecht is er mij geen foto bekend waarbij De Vriendschap ontbreekt.

Er werd geen nieuwe molen gebruikt. In die tijd, rond het jaar 1900, waren er tal van sloopmolens beschikbaar. De stoommachine en de zuiggasmotor waren al sinds het midden van de 19e eeuw aan een gestage opmars bezig en de traditionele windmolen moest het in grote getalen afleggen tegen deze nieuwe techniek. Speciale molenslopers kochten stilgevallen molens op en verkochten deze door voor herbouw. Vaak kwam het er op neer dat de molens in economisch vooruitlopende gebieden werden gesloopt en zijn herbouwd in economisch wat minder vooruitlopende gebieden.

Molen De Zwarte Bonsem, Koog aan de Zaan. Collectie: SMD

Een molen is net als een Lego bouwpakket: de molen zit niet aan elkaar geschroefd of gelijmd, maar de hoofdconstructie bestaat uit houten balken die met houten pennen zijn vastgezet. Elk onderdeel heeft zijn eigen nummer en zo kan de molen weer helemaal uit elkaar worden gehaald om ergens anders herbouwd te worden. We leven nu in een tijd waar arbeid duurder is dan materiaal, maar voor eeuwen was het precies andersom!

In de Zaanstreek stonden duizenden molens. Foto: eigen collectie

Terug naar de Zaanstreek. Die streek was sinds de 17e eeuw ontwikkeld tot het industriële hart van Nederland. Hier, aan de buitengrenzen van Amsterdam, ontstond het eerste industriegebied ter wereld. Op het hoogtepunt in de 18e eeuw wentelden de wieken van duizenden molens die allerlei taken vervulden: houtzagen voor de scheepswerven, olie slaan voor lijnolie (oa. voor verf), het slaan van verfpigmenten, het slaan van verfpigmenten enz enz.

Maar in de Zaanstreek sloeg de industrialisatie als eerste toe. De moderne windmolens werden eind 19e eeuw bij bosjes gesloopt door de eerder genoemde molenslopers om te worden verkocht elders in Nederland. Vooral in het oosten van Nederland (lullig om te zeggen, maar ze liepen daar in die tijd economisch toch wat achter) zijn veel Zaanse molens succesvol herbouwd en hebben nog decennia jaren rendabel dienst kunnen doen.

Sindsdien hebben Zaankanters toch een beetje het rare trekje door te roepen dat elke onbekende tweedehands molen, zoals de herbouwde De Vriendschap, een Zaanse molen moet zijn. Niet zo gek, want statistisch gezien is het zo’n gekke gok nog niet.

Parool, 1976. Met de bewering van de Zaankanters dat in Weesp de Zwarte Bonsem was opgedoken. Collecti: Delpher

De Vriendschap in Weesp is dus De Zwarte Bonsem uit Koog aan de Zaan, zo zeiden de Zaankanters. Het waren leden van de vereniging De Zaansche Molen die in 1976 voor het eerst met deze theorie kwamen, later ondersteund door de Zaanse molenmakers die de molen in Weesp restaureerden.

Even wat geschiedenis over de Bonsem. Die molen werd in 1646 gebouwd als een zogeheten volmolen (wat dat is vertel ik in het volgende deel van de serie). Daarna werd de molen verbouwd tot een papiermolen en uiteindelijk weer verbouwd tot een pelmolen: in dit geval om rijst te pellen. Omstreeks 1894 kwam de molen tot stilstand en in 1895 werd de molen gesloopt.

De Zwarte Bonsem, Koog aan de Zaan. Collectie: SMD

Elke molen is met de hand gebouwd en vaak niet volgens een vaste bouwtekening. Elke molen heeft daarmee een eigen vorm: de taille van het rietgedekte lijf in verhouding tot de kop bovenop waar de wieken inzitten en de lengte van de wieken, ze zijn bij elke molen weer anders. Dat betekent dat een geoefende molenkijker al snel kan zien of de ene molen de andere molen is.

Wie naar de foto’s van De Zwarte Bonsem kijkt ziet dat dit een andere molen is dan De Vriendschap. Hoewel het allebei wat mollige molens zijn, is de Bonsem echt getailleerder dan De Vriendschap. Ook is de kop van de Bonsen hoger wat de hoeken van de kop schuiner maakt en lijken de wieken minder lang dan de molen in Weesp. Dat laatste klopt over het algemeen wel voor veel Zaanse molens: over het algemeen zijn de wieken minder lang van Zaanse molens dan van molens elders in het land.

Ook klopt het niet dat de molen al in 1895 werd afgebroken en pas in 1900 in Weesp herbouwd zou zijn: de molen moet daarmee vijf jaar in onderdelen op een opslag hebben gelegen. Niet onmogelijk, maar in een tijd waarin molens bij bosjes werden gesloopt niet waarschijnlijk. Waarom zou je een molen zo lang opslaan als je ook een ‘vers’ exemplaar kan kopen?

De Vriendschap in Weesp als wrak in 1974. Foto: RCE

De echte streep door het verhaal van de Bonsem komt door wetenschappelijk onderzoek. Recent is bij de huidige De Vriendschap gemeten hoe oud het oud is waarmee de molen is gebouwd. Dat kan tegenwoordig met zogeheten dendrochronologisch onderzoek. En wat blijkt? De molen die nu herbouwd is als De Vriendschap is een molen waarvan het oud oorspronkelijk tussen 1681 en 1684 is gekapt. Dat is heel oud, maar niet zo oud als het bouwjaar van De Zwarte Bonsem: die werd al gebouwd in 1646.

De Vriendschap in Weesp is daarmee niet De Zwarte Bonsem uit Koog aan de Zaan.

Gelukkig zijn er nog meer kandidaten: twee molens uit Amsterdam. Daar volgende keer meer over!

Bronnen:
– Verdwenen molendatabase: De Zwarte Bonsem, Koog aan de Zaan
– De molendatabase: De Vriendschap, Weesp
– Dendrochronologisch onderzoek De Vriendschap, 2017
– Het Parool, 22-9-1976